Podstawowa przemiana materii definiuje minimalne zapotrzebowanie energetyczne, które musi zaspokoić organizm, aby prawidłowo funkcjonować i utrzymywać podstawowe procesy życiowe. Zalicza się do nich między innymi kontrolowanie odpowiedniej temperatury ciała oraz prowadzenie procesów metabolicznych niezbędnych dla prawidłowego działania całego organizmu.

W celu precyzyjnego określenia wartości podstawowej przemiany materii, osoba powinna być na czczo przez co najmniej 12 godzin po ostatnim posiłku i po minimum 8 godzinach bezsenności. Biorąc pod uwagę trudności związane z spełnieniem tych warunków, często stosuje się koncepcję spoczynkowej przemiany materii. Jej wartość jest porównywalna do podstawowej przemiany materii, chociaż zazwyczaj jest nieco wyższa.

Do elementów, które mogą wpływać na podniesienie wartości podstawowej przemiany materii, zaliczamy:

1. strukturę ciała, gdzie masa mięśniowa dominuje nad tkanką tłuszczową,
2. poprawny stan odżywienia,
3. nieprawidłowości endokrynologiczne, takie jak nadczynność tarczycy, co skutkuje przyspieszeniem metabolizmu,
4. elevacja temperatury ciała oraz niska temperatura otoczenia,
5. stan ciążowy, karmienie piersią, menstruacja,
6. stosowanie hormonów tarczycy lub testosteronu,
7. substancje stymulujące, takie jak kofeina czy efedryna.

Natomiast czynniki, które mogą obniżać wartość podstawowej przemiany materii, to:

1. niedobory pokarmowe,
2. niedoczynność tarczycy,
3. niektóre leki, na przykład beta-blokery, używane w leczeniu niewydolności serca i nadciśnienia.